Trung Á – Wikipedia tiếng Việt - EU-Vietnam Business Network (EVBN)

Trung Á là một vùng của châu Á không tiếp giáp với đại dương. Có nhiều định nghĩa về Trung Á, nhưng không có định nghĩa nào được chấp nhận rộng rãi. Các tính chất chung của vùng đất này có thể kể ra như: vùng này trong lịch sử có Con đường Tơ lụa và có những người dân du mục, từng là điểm trung chuyển hàng hóa giữa Đông Á, Nam Á, Trung Đông và châu Âu. Đôi khi người ta còn gọi nó là vùng Nội Á.

White areas are thinly-populated semi-desert.
Các khu vực màu trắng là vùng thưa dân cư hay vùng thảo nguyên. Ba dòng hướng tây bắc là sông Oxus và sông Jaxartes chảy từ vùng núi phía đông vào biển Aral và ở phía nam là sườn bắc được tưới tiêu của dãy núi Kopet Dagh.Bản đồ sắc tộc tại Trung Á.White areas are thinly-populated semi-desert. Các khu vực màu trắng là vùng thưa dân cư hay vùng thảo nguyên. Ba dòng hướng tây-bắc là sông Oxus và sông Jaxartes chảy từ vùng núi phía đông vào biển Aral và ở phía nam là sườn bắc được tưới tiêu của dãy núi Kopet Dagh .Theo định nghĩa rộng gồm có cả Mông Cổ và Afghanistan, hơn 75 triệu người sống ở Trung Á, chiếm khoảng chừng 1,5 % tổng dân số châu Á. Trong số các khu vực của Châu Á Thái Bình Dương, chỉ Bắc Á có ít người hơn. Nó có tỷ lệ dân số 9 người / km, thấp hơn rất nhiều so với 80,5 người / km của toàn lục địa .

Ngôn ngữ của phần lớn cư dân của các nước Cộng hòa Trung Á thuộc Liên Xô cũ thuộc nhóm ngôn ngữ Turkic. Turkmen, chủ yếu được nói ở Turkmenistan, và là ngôn ngữ thiểu số ở Afghanistan, Nga, Iran và Thổ Nhĩ Kỳ. Tiếng Kazakh và Tiếng Kyrgyz là các ngôn ngữ có liên quan của nhóm Tiếng Karakalpak các ngôn ngữ Turkic và được sử dụng khắp Kazakhstan, Kyrgyzstan, và là ngôn ngữ thiểu số ở Tajikistan, Afghanistan và Tân Cương. Tiếng Uzbek và Tiếng Uyghur được nói ở Uzbekistan, Tajikistan, Kyrgyzstan, Afghanistan và Tân Cương.

Bạn đang đọc: Trung Á – Wikipedia tiếng Việt

Ngữ hệ Turk hoàn toàn có thể thuộc về một họ Ngữ hệ Altai lớn hơn, nhưng gồm có tiếng Mông Cổ. Tiếng Mông Cổ được nói khắp Mông Cổ và Buryatia, Kalmykia, Nội Mông và Tân Cương và Ngữ hệ Tungus .Tiếng Nga, cũng như được khoảng chừng sáu triệu người Người Nga và Người Ukraina ở Trung Á nói, [ 1 ] là trên trong thực tiễn lingua franca trên khắp các nước Cộng hòa Trung Á thuộc Liên Xô cũ .Các ngôn từ Trung Iran đã từng được sử dụng khắp Trung Á, ví dụ điển hình như Tiếng Sogdia, Khwarezmia, Bactria và Scythia, hiện đã tuyệt chủng và thuộc họ Đông Iran. Tiếng Đông Iran tiếng Pashto vẫn được nói ở Afghanistan và tây-bắc Pakistan. Các ngôn từ miền Đông Iran phụ khác như Shughni, Munji, Ishkashim, Sarikoi, Wakhi, Yaghnobi và Ossetia cũng được nói ở nhiều nơi khác nhau ở Trung Á. Nhiều loại Ba Tư cũng được sử dụng như một ngôn từ chính trong khu vực, được biết đến ở địa phương là Dari ( ở Afghanistan ), Tajik ( ở Tajikistan và Uzbekistan ), và Bukhori ( bởi Người Do Thái Bukharan ở Trung Á ) .Tiếng Tochari, một nhóm ngôn từ Ấn-Âu, từng là hầu hết ở các ốc đảo ở rìa phía bắc của Tarim Basin của Tân Cương, hiện đã tuyệt chủng .Tiếng Dardic, ví dụ điển hình như Shina, Kashmir, Pashayi và Khowar, cũng được nói ở phương đông Afghanistan, Gilgit-Baltistan và Khyber Pakhtunkhwa của Pakistan và chủ quyền lãnh thổ tranh chấp của Kashmir. Tiếng Triều Tiên được nói bởi thiểu số Người Koryo-saram, hầu hết ở Kazakhstan, Kyrgyzstan và Uzbekistan. [ 2 ]
Hồi giáo là tôn giáo thông dụng nhất ở các nước Trung Á, Afghanistan, Tân Cương và các vùng ngoại vi phía tây, ví dụ điển hình như Bashkortostan. Hầu hết người Hồi giáo Trung Á là Sunni, mặc dầu có 1 số ít dân tộc thiểu số Shia khá lớn ở Afghanistan và Tajikistan .Phật giáo và Hoả giáo là những tín ngưỡng chính ở Trung Á trước khi Hồi giáo Open. Ảnh hưởng của Hoả giáo ngày này vẫn còn được cảm nhận trong các lễ kỷ niệm như Nowruz, được tổ chức triển khai ở tổng thể năm vương quốc Trung Á. [ 3 ]Phật giáo là một tôn giáo điển hình nổi bật ở Trung Á trước khi Hồi giáo Open, và dọc theo con đường tơ lụa sau cuối đã đưa tôn giáo này đến Trung Quốc. [ 4 ] Trong số Người Turkic, Tengri giáo là hình thức tôn giáo số 1 trước khi Hồi giáo tiến công. [ 5 ] Phật giáo Tây Tạng thông dụng nhất ở Tây Tạng, Mông Cổ, Ladakh, và các vùng phía nam của Nga ở Siberia .Hình thức Cơ đốc giáo được thực hành thực tế nhiều nhất trong khu vực trong những thế kỷ trước là Nestorianism, nhưng lúc bấy giờ giáo phái lớn nhất là Giáo hội Chính thống Nga, với nhiều thành viên ở Kazakhstan, nơi có khoảng chừng 25 % dân số 19 triệu người theo đạo Thiên chúa, 17 % ở Uzbekistan và 5 % ở Kyrgyzstan .Người Do Thái Bukharan đã từng là một hội đồng lớn ở Uzbekistan và Tajikistan, nhưng gần như tổng thể đều đã di cư kể từ khi Liên Xô giải thể .Ở Siberia, các thực hành thực tế Shaman vẫn sống sót, gồm có các hình thức bói toán ví dụ điển hình như Kumalak .Tiếp xúc và di cư với Hán từ Trung Quốc đã đưa Nho giáo, Đạo giáo, Phật giáo Đại thừa, và các tín ngưỡng dân gian Trung Quốc vào vùng miền, vương quốc .

Mục Lục

Dữ liệu thống kê[sửa|sửa mã nguồn]

Bởi vì Trung Á không được đệm bởi một khối nước lớn nên sự xê dịch nhiệt độ thường rất nghiêm trọng, ngoại trừ những tháng mùa hè nắng nóng. Ở hầu hết các khu vực, khí hậu khô và lục địa, với mùa hè nóng và mùa đông mát đến lạnh, nhiều lúc có tuyết rơi. Bên ngoài các khu vực có độ to lớn, khí hậu hầu hết là bán khô hạn đến khô hạn. Ở những nơi có độ cao thấp hơn, mùa hè oi bức với ánh nắng chói chang. Mùa đông đôi lúc có mưa và hoặc tuyết từ các mạng lưới hệ thống áp suất thấp băng qua khu vực từ Biển Địa Trung Hải. Lượng mưa trung bình hàng tháng cực kỳ thấp từ tháng 7 đến tháng 9, tăng vào mùa thu ( tháng 10 và tháng 11 ) và cao nhất vào tháng 3 hoặc tháng 4, sau đó là khô nhanh vào tháng 5 và tháng 6. Gió hoàn toàn có thể mạnh, đôi lúc tạo ra bão bụi, đặc biệt quan trọng là vào cuối mùa khô trong tháng 9 và tháng 10. Các thành phố đơn cử tiêu biểu vượt trội cho các kiểu khí hậu Trung Á gồm có Tashkent và Samarkand, Uzbekistan, Ashgabat, Turkmenistan và Dushanbe, Tajikistan, thành phố ở đầu cuối đại diện thay mặt cho một trong những vùng khí hậu khí ẩm nhất ở Trung Á, với lượng mưa trung bình hàng năm 500 – 600 mm ( 20-24 inch ) .Vùng đất của Trung Á là Vùng thảo nguyên và núi tuyết .Về mặt địa lý sinh học, Trung Á là một phần của Palearctic. Quần xã sinh vật lớn nhất ở Trung Á là quần xã sinh vật đồng cỏ ôn đới và cây bụi. Trung Á cũng có quần xã sinh vật đồng cỏ trên núi và trảng cây bụi, trảng cây bụi xeric, rừng lá kim ôn đới .

Lịch sử Trung Á[sửa|sửa mã nguồn]

Người Nga bị quân Khiva vượt mặt ở Uzbekistan, Trung Á năm 1871

Vào trung kỳ đồ đá cũ, cách đây 100.000 đến 35.000 năm, cư dân Trung Á bị những đầm lầy, biển, những mảng băng,… cô lập với châu Âu và những vùng khác. Những di cốt của người tinh khôn Neandertal tìm thấy ở hang Aman Kutan gần Samarkand có niên đại cách đây khoảng 100.000 đến 40.000 năm, và là di cốt con người cổ nhất đã phát hiện được ở Trung Á.

Xem thêm: Văn miếu Trấn Biên – Di tích lịch sử cấp quốc gia hơn 300 năm tuổi

Lịch sử Trung Á mở màn ghi lại từ thế kỷ thứ 6 TCN, khi đế quốc Ba tư Achemenid to lớn gồm có 3 vương quốc chư hầu bên kia sông Amu-Darya : Sogdiana, Khorezm, Saka. Sogdiana là vùng đất giữa 2 sông Amu-Darya và Syr-Darya, người Hy Lạp gọi là Transoxiana, người Ả rập gọi là Movarannahr. Khorezm nằm ở vùng đất thấp giữa nhánh Amu-Darya với nam biển Aral. Saka là quê nhà của những chiến binh du mục, trải dài vô tận qua những thảo nguyên bên kia sông Syr-Darya, gồm có cả rặng Thiên Sơn .Vào năm 330 TCN, Alexander Đại đế đã đánh thắng vị vua Achemenid ở đầu cuối Darius III. Vào năm 329 TCN ông ta băng qua sông Amu-Darya và chiếm Trung Á. Năm 138 TCN, Đại tướng Trung Quốc Trương Kiên đã đến Fergana mong ước mua được những con ngựa thiên đường Fergana nổi tiếng, những con ngựa này mồ hôi đẫm máu. Những thương nhân địa phương mà ông gặp rất ưa thích chiếc áo dài lụa ông mặc. Parthia là người mua quốc tế tiêu thụ nhiều nhất lụa Trung Quốc vào cuối thế kỷ thứ II TCN. Sau Parthia lụa được đưa sang Rome. Vào khoảng chừng 105, Parthia và Trung Quốc trao đổi sứ thần và trao đổi kinh doanh song phương dọc theo tuyến đường bộ hành giữa 2 nước. Từ đó, Con đường Tơ lụa sinh ra .Vào thế kỷ thứ 1 TCN, Kushans Phật giáo ( con cháu của bộ lạc Nguyệt Chi, Trung Quốc ) điều khiển và tinh chỉnh Bắc Ấn Độ, Afghanistan và Sogdiana từ vùng gốc ở Ghandara. Với sự hùng mạnh của họ trong 3 thế kỷ đầu sau Công nguyên, họ là một trong 4 lực lượng mạnh của quốc tế cùng với Rome, Nước Trung Hoa and Parthia. Khoảng 1000 năm sau Công nguyên, Trung Á là một khung cảnh về sự tranh giành quyền lực tối cao ( giống như con lắc ) giữa những bộ lạc du cư trên sống lưng ngựa Heartland ( nam Siberia ) và những nền văn minh cố định và thắt chặt chung quanh Á – Âu, để thu doanh thu từ con đường thương mại Trung Á. Trong chính lúc đó người Turks, mà thời nay là Turkistan Open. Vào thế kỷ thứ III Samanids Iran lấn chiếm Sogdiana. Vào thế kỷ thứ IV người Huns lại chiếm được quyền lợi và nghĩa vụ này .

Các dân tộc bản địa và ngôn từ[sửa|sửa mã nguồn]

Ngôn ngữ của phần lớn cư dân tại các nước Cộng hòa Trung Á Xô viết cũ thuộc nhóm ngôn ngữ Thổ Nhĩ Kỳ của hệ Altai. Tiếng Turkmen, gần giống với tiếng Thổ Nhĩ Kỳ (đều thuộc nhánh phía Nam của nhóm ngôn ngữ Thổ Nhĩ Kỳ), được nói chủ yếu ở Turkmenistan, Afghanistan, Iran và Thổ Nhĩ Kỳ. Tiếng Kazakh, Kyrgyz và Tatar, thuộc nhánh phía Tây của nhóm ngôn ngữ Thổ Nhĩ Kỳ, được sử dụng tại Kazakhstan, Kyrgyzstan và Tajikistan cũng như Afghanistan, Tân Cương và Thanh Hải. Tiếng Uzbek và Duy Ngô Nhĩ (Uighur) được nói tại Uzbekistan, Tajikistan và Tân Cương. Tiếng Nga là ngôn ngữ của người Nga sống tại Trung Á, là một lingua franca tại các nước Cộng hòa Trung Á Xô viết cũ. Tiếng Hán cũng có một vị trí quan trọng tại Nội Mông Cổ, Thanh Hải và Tân Cương.

Các ngôn từ Turk thuộc hệ Altai, gồm có tiếng Mông Cổ. Tiếng Mông Cổ được nói khắp các vùng Mông Cổ, Thanh Hải và Tân Cương .Nhóm ngôn từ Iran từng một thời được dùng khắp Trung Á, tuy nhiên các ngôn từ một thời được dùng nhiều như tiếng Sogdiana, Bactria và Scythia ngày này không còn nữa. Tuy nhiên, tiếng Ba Tư vẫn được nói trong vùng này, và được biết dưới tên gọi Dari hay Tajik. Tiếng Pushto được nói tại Afghanistan và Tây Pakistan .Nhóm ngôn từ Tạng có khoảng chừng 6 triệu người sử dụng khắp cao nguyên Thanh Tạng và Thanh Hải .
Các nước Trung ÁCơ sở giáo dục ĐH khét tiếng nhất tại các vương quốc Trung Á .

Cơ quan lập pháp[sửa|sửa mã nguồn]

Cơ quan lập pháp tại các vương quốc Trung Á tập trung chuyên sâu theo hai mạng lưới hệ thống, đơn viện gồm các vương quốc Turkmenistan và Kyrgyzstan, lưỡng viện gồm các vương quốc Kazakhstan, Uzbekistan và Tajikistan. Quốc hội Uzbekistan được xem là QH có nhiều thành viên nhất tại Trung Á, với 250 thành viên. Quốc hội của Tajikistan có ít thành viên nhất, chỉ có 96 nghị sĩ .

STT	Quốc gia	Tổng số ghế	Số ghế tại thượng viện	Số ghế tại hạ viện	Tuổi bầu cử	Đứng đầu Quốc hội	Nhiệm kỳ
1	Kazakhstan	124 ghế	47 ghế	77 ghế	18 tuổi trở lên	Chủ tịch Thượng viện và Phát ngôn viên Hạ viện	6 năm tại Thượng viện và 5 năm tại Hạ viện
2	Uzbekistan	250 ghế	100 ghế	150 ghế	18 tuổi trở lên	Chủ tịch Thượng viện và Chủ tịch Hạ viện	5 năm tại Thượng viện và 5 năm tại Hạ viện
3	Tajikistan	96 ghế	33 ghế	63 ghế	18 tuổi trở lên	Chủ tịch Thượng viện và Chủ tịch Hạ viện	5 năm tại Thượng viện và 5 năm tại Hạ viện
4	Turkmenistan	125 ghế	Không chia viện	Không chia viện	18 tuổi trở lên	Chủ tịch Quốc hội	5 năm
5	Kyrgyzstan	120 ghế	Không chia viện	Không chia viện	18 tuổi trở lên	Chủ tịch Quốc hội	5 năm